آموزش ۰ تا ۱۰۰ اقلیم تبریز را ببینید!

اقلیم تبریز

اقلیم تبریز استان آذربایجان شرقی با وسعتی حدود ۶۷۷/۴۴ کیلومتر مربع در شمال غرب ایران بین ۳۶ درجه و ۴۷ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۴۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۳ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۵۰ دقیقه طول شرقی از نصف النهارگرینویچ واقع شده است و از شمال شرق به جمهوری آذربایجان و ارمنستان مرز مشترک دارد .

و به واسطه مرز بازرگان با کشور ترکیه نیز مرتبط است . از غرب و جنوب غربی به استان آذربایجان غربی و از جنوب به استان زنجان و از شرق به استان اردبیل محدود می‌شود .

آذربایجان منطقه‌ای کوهستانی است که مرکز و اطراف آن را کوه‌ های بلند معدودی می ‌پوشاند بلندترین نقطه استان ، قله سبلان با ارتفاع ۴۸۴۴ متر و پست ‌ترین منطقه آن ، جلگه مغان با ارتفاع ۱۰۰ متر از سطح دریاست .

هوای آذربایجان شرقی در شمال و شرق سرد ، اقلیم تبریز در مغرب و مرکز معتدل و در جنوب تا حدودی گرم و مرطوب است . ولی به طور کلی به علت کوهستانی بودن هوای این استان و تاثیر پذیری آن از رطوبت دریای خزر و دریاچه مدیترانه و توده ‌های سردسیبری در تابستان معتدل و در زمستان گاهی تا ۲۵ درجه زیرصفر می ‌رسد . از پیشینه تاریخی آذربایجان در قبل از اسلام اطلاع چندانی در دست نیست لیکن وجود تپه‌ ها و آثار متعدد از اواسط هزاره دوم قبل از میلاد تا پایان دوره ساسانی گویای سابقه تاریخی این منطقه است .

قدیمی‌ترین دولتی که بر سرزمین آذربایجان حکومت رانده ، دولت اوراتورها ست . پس از مرگ اسکندر که خونریزی در بین جانشینان وی درگرفت ، آتروپات به حکمرانی این منطقه رسید و به پاس خدمات آتروپات اتورپاتگان خواندند . و سپس به اسامی مختلف آذرپادگان ، آذرآبادگان معرف شد .

در روزگار ساسانیان آذرپاتگان یکی از ایلات مهم ایران و به قول یونانی ها ساتراپ نشین بوده مرکز آن را هم شهر شیز نوشته‌اند که به علت وجود آتشکده معروف به آذر گشسب و آتشکده‌های دیگری به آذربایجان معروف شد . مردم آذربایجان تا دوره صفوی به زبان آذری که ریشه در زبان پهلوی دارد ، سخن می‌گفتند لیکن مقارن تشکیل سلسله صفوی به علت رسمیت زبان ترکی در صفوی به زبان آذری ، جایش را به زبان کنونی را نه می ‌توان آذری نامید و نه ترکی بلکه در حقیقت ترکیبی است از آذری ، ترکی و فارسی .

 براساس آخرین تقسیمات کشوری هم اکنون استان آذربایجان شرقی شامل ۱۱ شهرستان ، ۴۵ منطقه شهری ، ۳۴ بخش و ۸۷ دهستان و جمعاً ۴۷۵۶ آبادی می ‌باشد . مرکز استان آذربایجان شرقی شهر تاریخی تبریز است و دیگر شهرستان ‌های مهم آن عبارتند از : آذرشهر ، اسکو ، اهر ، بستان آباد ، بناب ،  تبریز ، جلفا ، سراب ،  شبستر ،  کلیبر ، مراغه ،  مرند ،  ملکان ،  میانه ، هریس ، هشترود .

اکثریت مردم آذربایجان مسلمان و مذهب شیعه اثنی عشری می ‌باشد ، آشوری ها و ارامنه از اقلیت ‌های مسیحی آذربایجان هستند . اقلیم تبریز آذربایجان شرقی به علت پیشینه تاریخی و اهمیتی که در قرون مختلف داشته سرشار از بناهای تاریخی از هزاره دوم قبل از میلاد تا اواخر دوره قاجاریه است که از آن میان می ‌توان به کتیبه ‌های سقندل و نشتبان پهلوی در اهر ، ارگ علیشاه ، مسجدکبود ، مجموعه بازار تبریز ، ائل گلی ،

برج ‌های مراغه ، مجموعه شیخ شهاب الدین در اهر ، قلعه بابک درکلیبر ، پل دختر میانه و کلیسای سنت استپانوس در جلفا می توان اشاره کرد .

۴-۲- مطالعات سیاسی و جغرافیایی شهر تبریز

شهر تبریز کمابیش در میانه سرزمین تاریخی آذربایجان و در جلگه مرتفع تبریز قرار دارد .

این جلگه که از مستعدترین جلگه‌های این سرزمین است قریب ۳۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۱۳۰۰ متر است . جلگه تبریز بجز قسمت غربی در میان دیواره‌های مرتفع کوهستانی منطقه محصور است و به صورت کاسه‌ای مثلث گونه از شرق به غرب بسط یافته است . رشته کوه میشو داغ در شمال غربی ، کوه مرو و ارتفاعات عون بن علی در شمال ، رشته کوه قره داغ در شمال شرقی ، ارتفاعات نرمیق در شرق ، رشته کوه بزغوش در جنوب شرقی و دامنه‌های سهند در جنوب ، مرزهای طبیعی این جلگه را تشکیل می‌دهد .

شیب عمومی جلگه از سوی ارتفاعات به جانب مرکز دشت و محور آجی چای و نهایتاً به سمت غرب و اراضی پست حاشیه دریاچه ارومیه است . شهر تبریز که در تارک این جلگه وسیع و در بستر ملایم دره تلخه رود ( آجی چای ) با طول ۲۶۰ کیلومتر از ارتفاعات سبلان و دامنه های سهند سرچشمه می گیرد .

قرار گرفته است ، از تمامی جهات به جز غرب و شمال غربی به شیب‌های تند کوه های پیرامون محدود می ‌شود . موقعیت جغرافیایی شهر حدود ۳۸ درجه و ۸ دقیقه عرض شمالی و۴۶ درجه و ۱۵ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ است . وسعت شهر حدود ۱۴۰۰۰ هکتار است که حدوداً تمامی فضای بستر طبیعی شهر را در برگرفته است .

 تبریز کنونی با موقعیت مکانی خاص در مرکز سرزمین تاریخی آذربایجان و در جلگه مرتفع تبریز واقع گرفته است . این جلگه از مستعدترین جلگه‌های خطه بوده و قریب ۳۰۰ کیلومربع وسعت دارد . ارتفاع شهر از سطح دریا ۱۳۵۴ متر می ‌باشد . شهر تبریز که در تارک این جلگه وسیع و در بستر ملایم دره آجی چای قرار گرفته تقریباً از تمام جهات بجز غرب و شمال غرب با شیب‌ های تند کوههای اطراف محدود می ‌شود . جلگه تبریز چاله‌ای است بزرگ که در میان دیوارهای مرتفع کوهستانی منطقه محصور شده و به صورت کاسه‌ای مثلثی شکل از شرق به غرب کشیده می‌شود زمین شناسان معتقدند که تبریز بارها در اثر زلزله ویران شده ولی به لحاظ موقعیت خاص استراتژیک و زمین های مناسب برای کشت دوباره بازسازی شده است .

تبریز با جمعیتی در حدود ۲۷۰۰۰۰۰ نفر بزرگترین شهر منطقه شمال غرب بوده و به لحاظ موقعیت مکانی ویژه ، تنها شهر بلامنازع خطه محسوب شده و از حوزه نفوذ بسیار وسیعی برخوردار است .

تبریز به دلیل همین ویژگی مهم ترین مرکز جذب مهاجرین از اقصی نقاط منطقه شمال غرب کشور بوده و بطور مداوم بر گستره فیزیکی آن افزوده می ‌شود تبریز و نواحی پیرامون آن دارای زمین ‌هایی حاصل خیز است و منظره زیبای شهر و اطراف آن را می‌توان از بالای کوههای بلند نظاره نمود . شاهزاده نادر میرزا درباره موقعیت کوهستانی تبریز چنین نوشته است : ” من از دیده اینجای سخن کنم نه سخنهای قدما ، تبریز را اگر نظر کنیم و به تحقیق بنگریم در سطح کوهی بزرگ که سهند نامند واقع است مندل آن جمل تا شهر رسیده و از کوه به جنوب شهر با کمال شکوه و قلل شامخات پر برف آن در بیشتر خانه‌های شهر شرقی و نمایی پس نیکوست و به همه فصول سال منظری زیبا دارد .

شمال این بلده به کوه معروف سرخاب … همه جا تا به ساحل رود ارس با جبال قره داغ مخلوط و کشیده است . مشرق این شهر با بعضی از سلسله کوههای سرخاب بسته و منتهی به جبال رفیعه و عقبه مشهور به شبلی است مغرب تبریز گشاده است … و کوههای مشارکه سلسله عظمای آن بدرستی از منظره مغرب و سلسله‌ی دیگر آن در شمال غربی است ، شهرها را زینتی گرانبها می‌دهد و این دو سلسله جمال پر مشقت و بر روستاهای ارونق و انزاب و همین دریاچه نطل‌اند و این مجیره از نفس مرئی نیست زیرا که کوه پاره در ساحل آن حائل و روستاهای محال تنها در کف و سطح آن است .”

بزرگترین بازار سر پوشیده جهان در این شهر قرار  دارد و به لحاظ مبادلات درون مرزی و برون مرزی دارای مراکز تجاری سازمان یافته و بسیار معتبر است تحولات اجتماعی ، سیاسی ،  فرهنگی شهر در طول تاریخ از سایر مشخصات آن منفک نبوده و طبیعتاً جایگاه و نقش شهر را بین دیگر شهرهای بزرگ ایران و تمایز و ممتاز می‌کند . تبریز و منطقه بزرگ شهری آن علاوه از عملکردها و نقش ‌های ذکر شده دارای وظایف عمده خدماتی چون آموزش و درمان و … بوده و از نظر صنعتی منطقه بزرگ شهری تبریز یکی از مهم ترین قطبهای صنعتی ایران است که صنایع عمده و منحصر بفرد آن چون ماشین سازی ، تراکتورسازی ، مجموعه‌های دیگر ، تبریز را به قطب عظیم صنعتی شمال غرب تبدیل کرده است .

 شرایط اقلیمی تبریز

۴-۳-۱- حرارت

جلگه تبریز قلمرویی مرتفع ، کوهستانی ، با آب و هوایی سرد و خشک است که از زمستانهای طولانی و سرد و تابستانهای کوتاه و معتدل برخوردار است . موقعیت توپوگرافی بستر طبیعی شهر تبریز و استقرار آن در دره وسیعی که از تمام جهات بجز غرب و شمال غربی به شیبهای تند کوههای پیرامون محدوده شده است ، موجب گردیده تا این شهر علاوه بر تبعیت از خصوصیات اقلیمی ناشی از موقعیت طبیعی جلگه تبریز تا حدودی تابع کیفیت خاص موقعیت طبیعی بستر شهر نیز باشد . مدت سرما در تبریز بسیار طولانی است و حدود ۵ ماه از سال ( آبان تا اسفند ) را در بر می‌گیرد . حداکثر مطلق و حداقل مطلق حرارت شهر تبریز در سردترین ماه سال ( ژانویه ) در ده سال اخیر ( ۸۵ – ۱۹۷۶ ) به ترتیب ۱۵ و C 6/19- بوده است فصل تابستان در تبریز بسیار معتدل بوده و از گرمای چندانی برخوردار نیست چنانچه معدل ده سال متوسط حرارت روزانه در گرمترین ماه سال که ماه ژوئیه ( تیر ماه ) است از C 4/26 تجاوز نکرده است .

۴-۳-۲- رطوبت هوا

نزدیکی تبریز به دریاچه ارومیه به علت ویژگی های اقلیمی تاثیر چندانی در میزان رطوبت شهر تبریز ندارد و هوای این شهر از رطوبت نسبتاً پایینی برخوردار است که میزان آن در ساعات شبانه روز و فصول مختلف متغییر است . با مطالعه تغییرات معدل ۶ ساله متوسطه میزان رطوبت در ماههای مختلف سال که ناشی از نوسانات شدت تبخیر در طول سال است ، نشانگر آن است که میزان رطوبت نسبی شهر تبریز با سرد شدن هوا و کاهش شدت تبخیر از ماه اکتبر ( مهر ) افزایش می‌ یابد و متوسط روزانه آن در ماه  ژوئیه ( دی ) به حداکثر ۷/۷۱ درصد می‌رسد این میزان با گرم شدن هوا و افزایش تبخیر از ماه ژوئن ( خرداد ) کاهش پیدا می‌کند و متوسط روزانه آن در ماه ات ( مرداد ) به حداکثر ۱/۳۴ درصد می‌رسد .

۴-۳-۳- بارندگی

موقعیت طبیعی دره تبریز و کوههای مرتفعی که این دره را در میان گرفته‌اند ، هوای سردی که همه ساله از شمال غربی آذربایجان در جلگه تبریز جریان می‌ یابد ، تاثیرات مشخص در میزان بارندگی این جلگه برجای می گذارد .  این جبهه هوای سرد که باران زا ترین جبهه هوایی است که وارد این منطقه می‌شود ، در فصل زمستان از مراکز فشار زیاد اروپا به طرف جنوب شرقی به حرکت در می‌آید .

حین عبور از روی مناطق مدیترانه و دریای سیاه که دارای فشار کم هستند مقدار رطوبت با خود به این منطقه می‌آورد و کوههای مرتفع آذربایجان که برهمه عوارض کوهستانی ایران مقدم هستند این رطوبت را جذب می‌نماید و به صورت باران در مناطق پست و به صورت برف در قسمتهای مرتفع جاری می‌سازد .

بارندگی در تبریز که معمولاً از ماه مهر در حد متعادلی شروع می‌شود از ماه اسفند شدت می‌گیرد ، ماههای فروردین و اردیبهشت به حداکثر میزان خود می ‌رسد در مجموع ماههای اسفند تا اردیبهشت دوره‌های باران جلگه تبریز است .

حداکثر تعداد روزهای بارش ( برف و بارانی ) در طی ده سال ( ۸۵-۷۶ ) به میزان ۲۶ روز ( ۱۲ روز برفی و ۱۴ روز بارانی ) به ماه بهمن ۱۳۵۹ و حداکثر میزان بارندگی سالیانه به میزان mm 8/420 به سال ۱۳۶۰ تعلق داشته است .

۴-۳-۴- وزرش باد

نتایجی که از بررسی جریان وزش باد حاصل آمده است ، نشان می‌دهد که جهات شرق ، شمال شرقی ، جنوب غربی و غرب به ترتیب مهمترین جهات وزرش بادهای تبریز را تشکیل می‌دهد .

۴-۳-۵- تابش آفتاب :

عامل تعیین کننده تابش نور خورشید عرض جغرافیایی است تبریز با قرار داشتن در عرض جغرافیایی

  ° ۳۷ وضعیت کلی زوایای تابش این عرض را دارد .

۴-۴- توپوگرافی ، شیبها و گستره‌های شهر

شهر تبریز در راس مثلث دشت تبریز و آذزشهر قرار گرفته است . در انتهای شرقی شهر ارتفاعات شمالی با انحرافی در حدود ۳۰ نسبت به راستای شرقی غربی و ارتفاعات جنوبی با راستایی تقریباً شرقی غربی به یکدیگر نزدیک می ‌شوند . رودخانه آجی چای با عبور از دره شمالی از وسط این دشت می‌گذرد و خط القعر دره را تشکیل می‌دهد . به این ترتیب شهر تبریز بر اراضی که از شیب تندی در شمال و جنوب و شیب ملایمی در مرکز بر خوردار است ساخته شده است . ارتفاعات شمالی که محدوده شمالی شهر

می‌ رسد .

در شمال شهرک ولیعصر ، باغمیشه و سایر محلات شمالی  شهر به تپه‌ هایی با شیب هایی دارای تندی و جهات متنوع ختم می‌شود . وضعیت اراضی جنوب شهر در زعفرانیه ، فتح آباد ، جنوب ائل گلی نیز مشابه است . شهر در قسمت غرب بر صفحه نسبتاً مسطح دشت تبریز که تا دریاچه ارومیه امتداد می‌ یابد قرار گرفته است .

ویژگیهای اقلیم سرد تبریز

۱- جایگاه شهر تبریز در تقسیمات کشوری

مردم آذربایجان و به تبع آن مردم شهر تبریز از قوم ماد آریایی می باشند که در شمال غرب ایران یعنی آذربایجان حالیه فرود آمدند و دولت خود را در اواخر قرن هشتم قبل از میلاد تشکیل دادند .

۲- بستر طبیعی شهر تبریز

طول و عرض جغرافیایی : طول شرقی : حداقل ۴۵ درجه و ۵۰ دقیقه – حداکثر ۴۶ درجه و ۳۶ دقیقه

عرض شمالی : حداقل ۳۷ درجه و ۴۲ دقیقه – حداکثر ۳۸ درجه و ۲۹ دقیقه

شرایط اقلیمی و خصوصیات آب و هوایی

سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزی ایران را از دریای خزر در شمال و جلگه بین النهرین در غرب جدا می کنند .
کوهستان های غربی که دامنه های غربی رشته کوههای فلات مرکزی ایران و سراسر کوههای زاگرس را در بر می گیرد از مناطق سردسیر کشور به شمار می آیندکلیات آب و هوایی این منطقه به شرح زیر می باشد:

• سرمای شدید در زمستان و هوای معتدل در تابستان
• اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت هوا بین دمای شب وروز
• بارش برف سنگین
• رطوبت کم هوا

میانگین دمای هوا در گرم ترین ماه سال در این اقلیم بیش از ۱۰ درجه سانتی گراد و متوسط دمای هوا در سردترین ماه سال کمتر از ۳- درجه سانتی گراد می باشد.نوسانات دمایی در طی شبانه روز نیز در نواحی کوهستانی بیشتر است . در این اقلیم دره ها در فصل تابستان بسیار گرم و در زمستان معتدل اند . مقدار تابش آفتاب در فصل تابستان در این منطقه زیاد و در زمستان بسیار کم است .

زمستان ها طولانی ، سرد و سخت بوده و تا چند ماه از سال ، زمین پوشیده از یخ ، و بهار کوتاه مدت است و زمستان و تابستان را از هم جدا می کند. سرما از اوایل آذر ماه شروع می شود و کم و بیش تا اواخر فروردین ادامه می یابد .در این نواحی ، میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است و بیشتر به صورت ریزش برف می باشد . برف های پیاپی بیشتر قله ها را می پوشاند . در ارتفاعات بالای ۳۰۰۰ متر همواره برف وجود دارد و این کوهستان ها سرچشمه رودخانه ها و قنات ها در کشور محسوب می شوند.بارش برف در نواحی شمال و شمال غربی منطقه بیش از نواحی جنوب غربی آن است .

علی رغم بارندگی فراوان ، رطوبت در این اقلیم کم می باشد . همچنین سلسله جبال غربی همانند سدی مانع از نفوذ هوای مرطوب مدیترانه به داخل فلات ایران می شوند و رطوبت هوا را تنها در دامنه های خود نگاه می دارند . برخلاف نواحی شمال ایران و سواحل دریای خزر که غلظت هوا به دلیل پستی زمین و بارش زیاد است در اقلیم سرد ، این غلظت کمتر بوده و همین امر میزان استفاده از تهویه طبیعی هوا را کاهش می دهد.

فرم بنا

برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمده ای از سال ، در نواحی سرد و کو هستانی باعث شده است تا حداکثر استفاده از تابش آفتاب ، بهره گیری از نوسان روزانه دما ، حفظ حرارتی و جلو گیری از باد سرد زمستانی در فضاهای مسکونی امری ضروری گردد . لذا فرم بنا در جهت مقابله با سرمای شدید طراحی و اجرا می شود . در ادامه ، به توضیح خصوصیات کلی فرم بنا در این اقلیم خواهیم پرداخت.

۱- ساختمان های درون گرا با حیاط مرکزی:

بناهای سنتی در اقلیم سرد مانند نواحی مرکزی فلات ایران دارای حیاط مرکزی بوده و سایر قسمت ها دورتادور این حیاط چیده می شوند . اتاق های واقع در سمت شمال حیاط بزرگتر از سایر قسمت ها و تالار یا اتاق اصلی نشیمن خانه نیز در این سمت حیاط واقع شده است تا از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در فصل سرد زمستان استفاده کنند . جبهه جنوبی ساختمان به دلیل کوتاه و معتدل بودن فصل تابستان کمتر به کار گرفته می شود . لذا اتاق های جنوبی و اتاق های شرقی و غربی – در صورت وجود – به عنوان انباری یا فضاهای خدماتی همچون اتاق خدمه یا سرویس های بهداشتی کاربرد دارند .
برخلاف مناطق معتدل و مرطوب سواحل جنوبی دریای خزر ، خانه های این مناطق ، اغلب دارای زیر زمینی با سقف کوتاه در پائین زمستان نشین هستند که به علت خنکی هوای آن ، در تابستان برای سکونت و آسایش ساکنان خانه به کار می رود

۲- استفاده از ایوان و حیاط کوچک در بنا:

از آنجایی که در بیشتر روزهای سال در مناطق کوهستانی سرد ویا بسیار سرد است اکثر فعالیت های روزمره در اتاق ها انجام می پذیرد . لذا ابعاد حیاط ها در این مناطق قدری کوچکتر از نواحی فلات مرکزی ایران است .
ساختمان ها در این اقلیم دارای ایوان اند که کاربرد نشیمن ندارند و صرفا جهت حفظ ورودی ها ی بنا از برف و باران استفاده می شوند نکته دیگر پائین بودن کف حیاط بناهای اقلیم سرد به اندازه ۱ تا ۱.۵ متر از سطح پیاده روهااست تا بتوان آب جاری در نهر ها و جویها را بر باغچه حیاط یا آب انبار واقع در زیر زمین سوار نمود و از سوی دیگر ، زمین مانند عایق حرارتی اطراف بنا را احاطه کرده ، مانع از تبادل حرارتی بین بنا و محیط پیرامون آن و باعث حفظ حرارت درون ساختمان می شود .

۳-  پلان ، فرم بنا و نحوه قرار گیری آن:

در حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی ، بناها دارای پلان و بافت متراکم می باشند . فرم بنا باید به گونه ای باشد که سطح تماس آن را با سرمای خارج کمتر نماید تا حرارت کمتری از درون به بیرون انتقال یابد . لذا از احجامی نظیر مکعب یا مکعب مستطیل استفاده می نمایند تا نسبت سطح خارجی بنا به حجم داخلی آن کاهش یابد و آن را در حداقل ممکن نگه دارد .
ساختمان ها بین ۲۰ درجه به طرف غرب و ۴۵ درجه به سمت شرق و در سایه باد یکدیگر و خارج از سایه آفتاب هم ، در محور شمالی – جنوبی مستقر می شوند.

۴-اتاق های کوچک با ارتفاع کم:

در نواحی سرد و برفی ، باید از ایجاد اتاق ها و فضاهای بزرگ داخل بنا اجتناب نمود چرا که با افزایش سطح تماس آنها با فضای سرد بیرونی ، گرم کردن این فضای وسیع مشکل خواهد بود.بنابراین در این مناطق سقف اتاق ها را پائین تر از اتاق های مشابه در سایر حوزه های اقلیمی در نظر می گیرند تا حجم اتاق کاهش یابد و سطح خارجی نسبت به حجم بنا حداقل گردد . ارتفاع کم سقف در تالار ها و اتاق های مهم و طاق راسته ها و حجره های بازارهای این مناطق نیز مشهور است .

۵- بازشوهای کوچک:

در این مناطق برای جلو گیری از تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا از بازشوهای کوچک و به تعداد کم استفاده می کنند . در صورت بزرگ بودن پنجره ها ، استفاده از سایبان الزامی است . بازشوها در ضلع جنوبی برای استفاده هر چه بیشتر از تابش آفتاب ، بزرگتر و کشیده تر انتخاب می شوند . همچنین از استقرار بازشوها در جهت بادهای سرد باید اجتناب نمود . پنجره های دو جداره نیز برای رساندن تبادل حرارتی به داقل ممکن مناسب ترند . در ضمن به منظور جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج ساختمان ، میزان تعویض هوای هوای داخل وتهویه طبیعی را باید به حداقل ممکن رساند.در مقایسه با اقلیم گرم و خشک ابعاد بازشوها در این حوزه اقلیمی برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب افزایش یافته است.

۶- دیوارهای نسبتا قطور:

قطر زیاد دیوارها نیز به نوبه خود از تبادل حرارتی بین فضای داخلی بنا و محیط بیرونی ساختمان جلوگیری می کند . معیارهای معماری اقلیم سرد و کوهستانی و گرم و خشک تقریبا مشابه است و تنها تفاوت آنها در منابع حرارت دهنده می باشد که در اقلیم گرم و خشک این منبع از سمت بیرونی بنا و در اقلیم سرد از سمت داخل فضا می باشد . لذا باید در این اقلیم به کمک مصالح بنایی قطر دیوارها را زیاد نمود تا این جداره بتواند به عنوان منبع ذخیره حرارت داخل بنا عمل نماید . دیوارهای قطور ، گرما و حرارت تابش آفتاب روزانه را در طول شب حفظ و به تعدیل دمای داخل ساختمان کمک می نماید . در معماری بومی این مناطق تا حد ممکن تلاش می شود تا به شکل طبیعی یا یا با استفاده از بخاری و گرمای ناشی از حضور افراد ، پخت وپز یا حضور حیوانات ، بنا را گرم نمود .

– بام های مسطح:

ابن یه سنتی در کوهپایه های شمالی سلسله کوههای البرز دارای بام های شیب دار و در مناطق کوهستانی غالبا مسطح هستند.بام های شیب دار در صورت مناسب بودن پوشش آن به مراتب از بام های مسطح بهترند چرا که آب باران را به سهولت از روی بام دور می کنند . ولی در صورت کاهگلی بودن پوشش بام ، قدرت آن در برابر رطوبت و باران و به ویژه برف بسیار تضعیف خواهد شد . چرا که آب ناشی از ذوب تدریجی برف وارد سقف کاهگل می گردد و بنا مرطوب و نم دار می گردد . انتخاب بام های مسطح در اقلیم سرد مشکلی ایجاد نمی نماید چرا که با نگهداری برف بر روی بام ازآن به عنوان عایق حرارتی در مقابل سرمای زیاد هوای خارج که چندین درجه کمتر از درجه حرارت برف است استفاده می شود و همچنین فضای زیر اسکلت خرپا که کاربرد انباری دارد ، عایق مناسبی بین فضای داخل و خارج بنا خواهد بود . لذا دو جداره بودن سقف بنا در این اقلیم برای حفظ گرمای بنا حائز اهمیت است .

نوع مصالح

مصالح مورد استفاده در ابنیه سنتی در مناطق سرد و کوهستانی مانند سایر حوزه های اقلیمی از مصالح موجود در آن اقلیم است. این مصالح باید از ظرفیت و مقاومت حرارتی خوبی برخوردار باشند تا گرمای بنا را در فضای داخلی آن حفظ نماید . لذا بدنه این ابنیه از سنگ ( یا چوب ، ملات کاهگل ، خشت و آجر ) و پوشش سقف و بام از تیر های چوبی و کاهگل می باشد . از سنگ و مصالح مقاوم و سنگین برای برای پی سازی بنا استفاده می کنند و در برخی نقاط ، کرسی چینی با مصالح سنگین جهت جلو گیری از رطوبت به کار می رود  .

کالبد شهری و روستایی تبریز

بافت شهری و روستایی حوزه اقلیمی سرد و کوهستانی در جهت مقابله با سرمای شدید شکل گرفته است . ویژگی های بافت شهری و روستایی در این اقلیم عبارتند از :

1. بافت متراکم و فشرده
2. فضاهای کوچک و محصور
3. بهره گیری از جهات آفتاب و زمین ( به عنوان عوامل تعیین کننده ی جهت استقرار و گسترش شهر و روستا و سیمای آنها )
4. معابر باریک به موازات خط تراز زمین

با توجه به شرایط اقلیمی منطقه سرد و کوهستانی در ایران به منظور جلوگیری از اتلاف حرارتی و کوران هوا ، بنا ها به صورت متراکم و فشرده و متصل و در کنار هم ساخته می شوند تا سطح تماس فضاهای گرم مسکونی با محیط سرد خارج کاهش یابد . همچنین بنا ها طوری کنار هم قرار می گیرند که یکدیگر را محصور نمایند و فضاهای شهری تا حد امکان کوچک شوند تا نفوذ جریان باد سرد به داخل فضاهای شهری کم گردد و تابش حرارت از سطح خارجی دیوارهای گرم ابنیه به فضاهای کوچک و محصور شهری ، هوای سرد آنها را تعدیل نماید .
نکته قابل مشاهده دیگر در این نوع شهرها ، طراحی معابر کم عرض و باریک برای استفاده بهتر از حرارت و جلوگیری از تبادل گرما و سرما است . معمولا در این نوع اقلیم ، مجتمع های زیستی در وسط دامنه بلندی ها و رو به جنوب و در داخل زمین یا روی آن به منظور بالا بردن ظرفیت حرارتی دیواره های بدنه شمالی و افزایش حجم داخلی نسبت به سطح بیرونی ، استقرار می یابند . در واقع در صورت استقرار روستا در پائین دره اولا خطر سیل خیزی و نابودی روستا وجود خواهد داشت . ثانیا نفوذ هوای سرد سنگین به دره ها باعث افزایش شدت سرما به هنگام شب خواهد شد . ثالثا جبهه شمالی کوه همواره در سایه قرار گرفته و سرد می باشد در حالیکه روستاها و شهر ها باید جهت حداکثر استفاده از تابش خورشید ، رو به دره و در آفتاب بنا گردند . رابعا به علت فزونی ناهمواری های زمین و شدت باد در بالای کوه و دسترسی به منابع آبی و رود خانه ها که در قسمت پائین ارتفاعات جاری هستند ، استقرار بافت روستایی و شهری بر بالای کوه صحیح نمی باشد.

 آب و هوا تبریز

تبریز دارای هوایی اقلیمی و کم رطوبت است و حد متوسط بارندگی آن در سال ، ۲۸۵ میلیمتر است . این جلگه در اثر ارتفاعی که از سطح دریا دارد ، دارای زمستانهای طولانی و سرد و تابستانهای معتدل است .

هوای این شهر سرد و خشک است ، باد و سوز دائمی دارد که مربوط به بادهای محلی است نه جریانهای قاره ای ، اما گاهی جریانهای سیبری پس از عبور از کرانه های دریای خزر به حوزه تبریز رسیده سبب بروز شدت سرما در زمستان و کولاک و راه بندان عمومی می شود . زمستان در تبریز زود آغاز گشته و دیر خاتمه می یابد . تبریز در حال حاضر در ردیف کلیمای (b)GS در رده بندی کوین یعنی نوع مدیترانه ای یا تابستانی خنک منظور شده است . وضع بارندگی تبریز همگام با سایر نقاط آذربایجان تابع جریانهای هوایی بویژه توده هوای مرطوب مدیترانه و بخارهای ناشی از آن هوای سرد سیبری و شمالی و اختلاف درجه حرارت در محدوده دریاچه ارومیه و استقرار کوههای سهند می باشد .

میانگین بارندگی شهر تبریز بطور متوسط ۲۷۰ میلیمتر می باشد . معمولا در طول فصل تابستان بارندگی کمتر می باشد . حداکثر متوسط دما در تیر ماه ۳۲ درجه سانتیگراد و حداقل متوسط آن در دیماه ۲۷ درجه سانتیگراد و حداکثر مطلق ثبت شده ۴۲ درجه و حداقل مطلق ۲۵ درجه سانتیگراد بوده است . تعداد روزهای یخبندان حداکثر ۱۵۵ روز و حداقل ۵۲ روز و بطور متوسط ۱۰۷ روز است . میزان تبخیر تعرق منطقه ۱۷۳۳ میلیمتر محاسبه گردیده است .

پستی و بلندیهای تبریز

تبریز در ۵۰ کیلومتری قله سهند واقع شده است . در شمال کوههای سرخ فام عون بن علی (عینالی) یا سرخاب به ارتفاع ۱۸۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد . این بلندیها که شمال و شمال شرقی تبریز را محصور نموده و به طرف شرق تا گردنه پایان ادامه می یابد . یکی از کوههای منشعب از رشته کوههای سهندکوه بهلول است که ارتفاع آن به ۲۲۰۰ متر میرسد . کوه باباداغی بین کوه بهلول و سرخاب واقع شده است و ارتفاع آن از ۲۳۰۰ متر تجاوز می کند . از دیگر کوههای اطراف تبریز کوه مورد در شمال غربی شهر تبریز با ۲۲۵۰ متر و کوه پکه چین با ارتفاع ۲۵۰۰ متر را میتوان نام برد . شهرستان تبریز از دو ناحیه کوهستانی و دشت تشکیل شده است . ارتفاع از سطح دریا در دشت ۱۳۱۰متر و در مناطق کوهستانی تا ۱۲۰۰ متر بالغ می گردد به طوری که این شهرستان بوسیله کوههای سرخ عون بن علی عینالی و پیش کوههای سهند اعطا شده است .

رودهای تبریز

تبریز دارای هوایی اقلیمی و کم رطوبت است و حد متوسط بارندگی آن در سال ۲۸۵ میلیمتر است . این جلگه در اثر ارتفاعی که از سطح دریا دارد ، دارای زمستانهای طولانی و سرد و تابستانهای معتدل است . رودخانه لیقوان که از جدار شمالی سهند جاری میشود و در مسیر خود روستاهای معروف لیقوان ، هروی ، بیرق دیزج و شهر باسمنج را مشروب می نماید و پس از ورود به جلگه تبریز به آجی چای میریزد . رودخانه آجی چای (تلخه رود) از شمال شهر در میان تنگه کوهستانی عینالی جریان داشته که پس از طی مسافتی در بخش غربی تبریز به دریاچه ارومیه میریزد . مهران رود یا میدان چایی قسمتی از آب رودخانه لیقوان بعلاوه آبهای محلی کوههای اطراف تبریز در مسیر مهران رود جاری میشود .

و از وسط شهر تبریز می گذرد و در محل فرودگاه تبریز در شمال غربی شهر به آجی چای میریزد . زینجناب چای از جدار شمالی سلطان داغی در جنوب غربی سهند سرچشمه می گیردو تعدادی از روستاها را مشروب نموده و پس از گذشتن از شهر سر درود به آجی چای وارد می شود . رودخانه گوناب یا کومورچایی از ارتفاعات مشگ عنبر و گومانا از رشته جنوبی قرا داغ سرچشمه گرفته پس از مشروب کردن روستاهای منطقه در محل قووشوق (محل بهم پیوستن) بنام کومورچایی خوانده میشود . آب این رودخانه بعلت عبور از معادن نمک بشدت شور شده در کنار پل آجی چای در مشرق فرودگاه تبریز به آن وارد میشود .

پوشش گیاهی

تبریز بعلت واقع بودن در دامنه غرب و شمال غربی رشته کوه سهند و تحت تاثیر آب و هوای مدیترانه ای جزو مناطقی از کشور است که ویژگی خاص از تنوع و گسترش پوشش گیاهی را دارد . مراتع شهرستان دارای درجات مختلفی از جمله مراتع شمال تبریز ، غرب و شمال غرب کوه سهند دارای مراتع عالی و بهترین مراتع ییلاقی است و همچنین کوهپایه های شمال غرب و شمالی نیز دارای مراتع خوب و متوسط می باشد .

گسل تبریز

گسل تبریز یکی از ساختارهای خطی ایران است که درطول ۱۰۰ کیلومتری از کوههای میشو (در غرب) تا بستان آباد (در شرق) قابل ردیابی است. بهترین اثر آن در بلافصل شمال تبریز دیده می شود به همین دلیل گسل تبریز نامگذاری شده است. روند عمومی آن شمال ۱۱۵ درجه شرق و شیب آن قائم است. به نظر بربریان (۱۹۷۷) بخش جنوبی این گسل (دشت تبریز- صوفیان) حدود ۴۰ متر فرو افتاده، ولی به خوبی (۱۳۵۵) از مقایسه کوههای مورو و میشو به یک جابجایی راستگرد اعتقاد دارد.

مشخصات گسل تبریز

گسل تبریز با روند شمال غرب- جنوب شرق از ناحیه، ماکو تا کوههای مورو و میشو و سپس به بستان آباد به صورت مشخص قابل پی گیری است. ادامه آن به زنجان پوشیده است و در ادامه ممکن است به کوههای سلطانیه برسد. ادامه غربی آن ممکن است از سمت ماکو وارد خاک ترکیه شود و یا ادامه آن به کوههای قفقاز برسد. در ناحیه صوفیان این گسل به دو شاخه تقسیم شده و گسل شمالی میشو را تشکیل می دهد. به نظر افتخار نژاد پدیده تکتوتیکی اوایل دونین با شکستگی همراه بوده است و این شکستگی از گودال زنجان- ابهر شروع و تا کوههای میشو و مورو و سپس قفقاز ادامه می یابد. بنا به نظر نبوی اد امه جنوب شرقی این گسل می تواند به گسل قم- زفره برسد ولی به نظر افتخار نژاد ادامه این گسل می تواند با امتداد شمالی- جنوبی به سمت زاگرس ادامه افته و از آنجا به خط شکستگی قطر برسد.

سن گسل تبریز

افتخار نژاد (۱۹۷۵)، گسل شمال تبریز را یکی از گسل های قدیمی ایران می داند که از فرو افتادگی زنجان- ابهر، شمال تبریز، شمال باختر آذربایجان گذشته و تا قفقاز ادامه می یابد. در زمان دونین زیرین، این گسل منطقه آذربایجان را به دو بلوک تقسیم می کرد. بلوک شمال خاوری فرو افتاده و بلوک جنوب باختری، تا پایانکربنیفر فرابوم بوده است. بنابراین ممکن است ، فعالیت این گسل از دوره دونین آغاز شده باشد، هر چندکه سن قدیمی تر آن محتمل تر است.

فعالیت لرزه ای گسل تبریز

آخرین حرکت گسل تبریز از نوع راستگرد بوده است. حرکات و جابجایی های این گسل در به وجود آمدنآتشفشانهای سهند نقش داشته است. همچنین وجود چشمه های آبگرم بستان آباد در امتداد این گسل و فعالیت های لرزه خیزی نشانگر فعال بودن این گسل می باشد. اگر چه در شمال فرودگاه تبریز، سنگهای میوسن بر روی رسوبات آبرفتی کواترنری رانده شده اند ولی، بررسی زمین لرزه های تاریخی و ۱۰۰ سال گذشته اقلیم تبریز، هیچ نشانی از فعالیت این گسل ندارد. گفتنی است که بربریان (۱۹۷۷)، حرکت دوباره گسل همراه با زمین لرزه های ویرانگر را محتمل می داند.

اقلیم تبریز

ساخت ویلا